ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ

Το εργαστήριο δημιουργήθηκε το 2013 στον χώρο των αποθηκών του Πανεπιστημίου Κύπρου, στην οδό Καλλιπόλεως. Αρχικός σκοπός του εργαστηρίου ήταν η αποθήκευση και διαφύλαξη τμημάτων παραδοσιακών σκαφών, τα οποία αποκόπηκαν μετά την απόσυρσή τους, βάση προγράμματος της Ευρωπαϊκής ένωσης για την προστασία των αλιευτικών αποθεμάτων.  

Από τον Οκτώβριο του 2015 μέχρι και σήμερα διεξήχθησαν πέραν των 60 συναντήσεων φοιτητών στις οποίες εποπτικό ρόλο είχε ο Κωνσταντίνος Νικολάου, απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας και σήμερα εξωτερικός συνεργάτης του ΕΡΕΝΑΕ. Στις συναντήσεις οι φοιτητές:

• εξασκήθηκαν στην καταγραφή και αποτύπωση παραδοσιακών σκαφών, καθώς και εργαλείων και αντικειμένων που σχετίζονται με την παραδοσιακή ναυπηγική και αλιεία,

• εκπόνησαν ναυπηγικά σχέδια, 
• συμμετείχαν στην κατασκευή ξύλινων σκαφών υπό κλίμακα 
• ασχολήθηκαν με πρακτικά θέματα συντήρησης, η οποία διεξάγεται στα σκάφη του εργαστηρίου
• παρακολούθησαν συνεντεύξεις Κύπριων ξυλοναυπηγών και ψαράδων μεγάλης ηλικίας, στο πλαίσιο της καταγραφής της άυλης ναυτικής κληρονομιάς της Κύπρου. 
• Πήραν μέρος σε πλεύσεις με παραδοσιακά κωπήλατα και ιστιοφόρα σκάφη, οι οποίες οργανώθηκαν σε συνεργασία με άλλους οργανωμένους φορείς.

ΔΙΑΣΩΣΗ ΣΚΑΦΩΝ, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ

Στους χώρους του εργαστηρίου φυλάσσονται σήμερα:

• επτά (7) παραδοσιακά ξύλινα σκάφη έξι διαφορετικών τύπων, 
• χαρακτηριστικά τμήματα από όλους τους τύπους σκαφών που χρησιμοποιήθηκαν στην Κύπρο,
• βάζα ανέλκυσης από καρνάγια του νησιού, 
• εργάτες ανέλκυσης σκαφών, 
• αλιευτικά εργαλεία της τράτας Άγιος Σπυρίδων.

Το εργαστήριο δημιούργησε επίσης μια ολοκληρωμένη συλλογή μικρών αλιευτικών εργαλείων, η οποία εκτίθεται μαζί με αντίγραφο μικρού παραδοσιακού σκάφους του τύπου πασάρα στο μουσείο Θάλασσα στην Αγία Νάπα. 

Το σκάφος Απόστολος Ανδρέας (LL13207), μήκους 6 περίπου μέτρων,  ανήκει στον τύπο του μπότη. Προοριζόταν για απόσυρση και καταστροφή, στο πλαίσιο σχετικού προγράμματος του Τμήματος Αλιείας. Παραχωρήθηκε στο εργαστήριο το 2013 και τεμαχίστηκε με τρόπο ώστε να είναι ευδιάκριτα τα βασικά κατασκευαστικά του μέρη. Τα τμήματα του συγκεκριμένου σκάφους αποτελούν εξαιρετικό εκπαιδευτικό βοήθημα καθώς προσφέρει την δυνατότητα λεπτομερούς μελέτης των ναυπηγικών του στοιχείων σε δυσπρόσιτα σημεία, κάτι που δεν είναι εφικτό σε ένα γερό σκαρί. Επίσης, μέσω των τμημάτων των σκαφών που διατηρούνται στο εργαστήριο υπάρχει η δυνατότητα μελέτης των διαφορετικών χαρακτηριστικών ναυπηγικών στοιχείων, ταυτόχρονα για διαφορετικούς τύπους σκαφών με τρόπο που να εξυπηρετεί την άμεση κατανόηση των διαφορών τους. 

Η διάσωση υλικών και άυλων στοιχείων της ναυτικής κληρονομιάς στο εργαστήριο, πλαισιώνεται από πρωτογενή έρευνα, κυρίως από μεταπτυχιακούς φοιτητές του προγράμματος Χερσαία και Ενάλια Αρχαιολογία Πεδίου, του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Πρόσφατα ολοκλήρωσε το μεταπτυχιακό πρόγραμμα με μεταπτυχιακή διατριβή στην Κυπριακή παραδοσιακή ναυπηγική, ο Κωνσταντίνος Νικολάου, με θέμα WoodenShipbuildinginCyprus, fromthelate19thtomid-20thcentury. Η Άντρη Ευριπίδου,  εκπονεί τη δική της εργασία με τίτλο ‘Βρίκιον’: Structure and carrying capacity of a cargo sailboat of the 19^thcentury. 

Το 2012 ο συνεργάτης του Εργαστηρίου Κωνσταντίνος Νικολάου, στο πλαίσιο της μελέτης του για την Κυπριακή ναυτική παράδοση κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, κατασκέυασε ακριβές αντίγραφο κυπριακού παραδοσιακού σκάφους, τύπου Πασάρα. To Ανερούσα δωρήθηκε στο ΕΡ.ΕΝ.Α.Ε από το οποίο παραχωρήθηκε στο Δημοτικό Μουσείο Θάλασσα επί δανείω, προκειμένου να είναι προσβάσιμη στους επισκέπτες του μουσείου.

ΆΓΙΟΣ ΣΠΥΡIΔΩΝ: ΤΕΚΜΗΡΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΝΑΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΜΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΠΟΥ ΧΑΝΕΤΑΙ

Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ, ένα από τα τελευταία παραδοσιακά αλιευτικά σκάφη της Κύπρου βρίσκεται εδώ 14 χρόνια εκτός νερού, στο Λατσί, δίπλα στη μαρίνα του Δήμου Πόλεως Χρυσοχούς. Κατασκευάστηκε στην Κρήτη το 1950 και ανήκει στον τύπο του Καραβόσκαρου (τύπος σκάφους με χαρακτηριστική ελλειψοειδή πρύμνη). Λίγα τέτοια καΐκια σώζονται στο Αιγαίο σήμερα και ακόμη λιγότερα πάνω από 22μ, όπως ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ. Το γεγονός αυτό καθιστά το σκάφος αυτό μνημείο της νεώτερης πολιτιστικής μας κληρονομιάς που χρήζει άμεσης προστασίας. Ωστόσο, από το 2004 βρίσκεται εκτεθειμένο στην παραλία του Λατσιού, απροστάτευτο   χωρίς καμία συντήρηση, παρά τις αρχικές δεσμεύσεις του Δήμου, με αποτέλεσμα την σταδιακή αποσύνθεσή του. Κάποιες ενέργειες που έγιναν σχετικά με τη διάσωσή του το 2006 δεν είχαν καμία συνέχεια με αποτέλεσμα το 2017 να αποφασιστεί η καταστροφή του, από το Δημοτικό Συμβούλιο Πόλεως Χρυσοχούς.

Συνέπεια αυτής της απόφασης ήταν η κινητοποίηση του Εργαστηρίου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΕΡΕΝΑΕ), Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας, Στέλλα Δεμέστιχα. Πολύ γρήγορα διαπιστώθηκε ότι η μακροχρόνια εγκατάλειψη είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα στο ξύλινο σώμα του σκάφους. Ο χώρος που βρίσκεται φαίνεται ότι δεν προσφέρεται για την κατασκευή στεγάστρου επί τόπου και είναι εξαιρετικά δύσκολο να μετακινηθεί με ασφάλεια. Για να επιστρέψει στη θάλασσα θα πρέπει ουσιαστικά να ξαναχτιστεί, με υψηλότατο κόστος.

Με αυτά ως δεδομένα και με την απειλή της άμεσης καταστροφής του σκάφους σύμφωνα με την αμετάκλητη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πόλεως Χρυσοχούς – και παρά την προς το αντίθετο προτροπή της Σ. Δεμέστιχα, με επιστολή που απέστειλε προς το Δήμο στις 25 Ιανουαρίου 2018 – το ΕΡΕΝΑΕ ξεκίνησε άμεσα μια προσπάθεια τεκμηρίωσης του ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΑ με ψηφιακές και συμβατικές μεθόδους, σε συνεργασία με το Κυπριακό Ινστιτούτο (τρισδιάστατη αποτύπωση με Laser Scanning και φωτογραμμετρική αποτύπωση με την χρήση drone για να καλυφθούν στοιχεία τα οποία μπορούν να αποτυπωθούν μόνο από ψηλά). Την προσπάθεια αυτή στήριξαν το Τμήμα Αλιείας και Θαλάσσιων Ερευνών και ο Δήμος Πόλεως Χρυσοχούς. Έχουν ήδη εκπονηθεί σχέδια και το τρισδιάστατο μοντέλο του σκάφους μόλις αναρτήθηκε στην ανοιχτής πρόσβασης ιστοσελίδα Ephemera του Κυπριακού Ινστιτούτου http://ephemera.cyi.ac.cy/?q=node/48.

Το επόμενο βήμα ήταν να εξευρεθούν οι πόροι για την ελεγχόμενη διάλυση του, ώστε να καταστεί δυνατή η πλήρης τεκμηρίωση όλων των κατασκευαστικών, μορφολογικών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών του. Με τον τρόπο αυτόν θα μπορέσει να ξανακτιστεί ψηφιακά ο Άγιος Σπυρίδωνας και να διαφυλαχτούν επιλεγμένα τμήματά του, ως υλικά τεκμήρια της τεχνικής κατασκευής και της χρήσης του. Αυτο κατέστη δυνατόν χάριν χάριν στη γενναιοδωρία του Ιδρύματος Honor Frost και τη στήριξη του Δήμου Πόλεως Χρυσοχούς, οι οποίοι χρηματοδοτούν το πρόγραμμα ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ: Ολοκληρωμένη Τεκμηρίωση, Καταγραφή και Ψηφιακή Διατήρηση.

Παράλληλα διενεργείται εθνογραφική έρευνα για την ιστορία του σκάφους, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στην Κύπρο ως μηχανότρατα για πάνω από 50 χρόνια. Συνδέεται έτσι με την ιστορία και την εξέλιξη της αλιείας, μιας εξίσου σημαντικής ναυτικής τέχνης με μεγάλη ιστορία στην περιοχή. 

Τα ξύλινα σκάφη του 20^ου αιώνα είναι τα τελευταία απτά τεκμήρια μακροχρόνιων και δύσκολα ανιχνεύσιμων παραδόσεων ναυπηγικής και ναυσιπλοΐας στα νερά της ανατολικής Μεσογείου. Όταν η καταστροφή τους είναι αναπόφευκτη η τεκμηρίωση των κατασκευαστικών, λειτουργικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών τους είναι το μόνο όπλο που διαθέτουμε για να μην χαθεί δια παντός η συμπυκνωμένη τεχνική εμπειρία και γνώση που εμπεριέχουν αλλά και τα ιστορικά συμφραζόμενα μέσα στα οποία δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν. Καταγράφοντας τη ναυπηγική αρχιτεκτονική και τον εξοπλισμό ενός σκάφους, καθώς και τα προσωπικά αντικείμενα των ναυτικών που εργάστηκαν σε αυτό, ανακατασκευάζουμε την βιογραφία ενός ναυτικού μνημείου και εμποδίζουμε να διαγραφεί από τη συλλογική μνήμη του τόπου ένα σημαντικό κεφάλαιο της νεώτερης ιστορίας του.

EΡΓΑΣΤHΡΙΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚHΣ ΝΑΥΠΗΓΙΚHΣ

Ολοκληρώθηκε με επιτυχία το πρώτο εργαστήριο παραδοσιακής ναυπηγικής ανοικτό για το κοινό, που οργανώθηκε και διεξήχθη κατά τα δύο πρώτα Σαββατοκύριακα του Ιουνίου 2019 (01-02/06 και 08-09/06/ 2019). Κατά την διάρκεια του εργαστηρίου οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν διαλέξεις με θέματα που αφορούσαν: την τοπική παράδοση και ταυτότητα της ξυλοναυπηγικής τέχνης, μεθόδους σχεδιασμού και κατασκευής, ανάλυση της τυπολογίας, καθώς επίσης και την πολιτιστική αξία και προστασία των τελευταίων παραδοσιακών σκαφών. Σημαντική ήταν και η συμμετοχή στο πρακτικό μέρος του εργαστηρίου που περιλάμβανε εφαρμογές σε θέματα συντήρησης όπως: το καλαφάτισμα, το καρφολόημα, την προετοιμασία και βαφή του καταστρώματος και της γάστρας και άλλα. Η διεξαγωγή του εργαστηρίου θεωρήθηκε ιδιαίτερα επιτυχής καθώς η συμμετοχή του κοινού ήταν πολύ ενθαρρυντική και αρκετά υποσχόμενη για μελλοντικές δράσεις του ΕΡΕΝΑΕ. Επίσης κατά την πρακτικό μέρος ολοκληρώθηκε η συντήρηση δύο εκ των έξι αλιευτικών σκαφών που διαθέτει το εργαστήριο: του λίμπερτυ με την ονομασία ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ και του μπότη με την ονομασία ΑΔΑΜΑΝΤΙΝΗ.  

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ – ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ

• Βρίσκεται σε εξέλιξη η ολοκλήρωση και ετοιμασία συλλογής εργαλείων ξυλοναυπηγικής η οποία θα παραχωρηθεί με χρησιδάνειο στο μουσείο Θάλασσα στην Αγία Νάπα. 
• Μετά από αίτηση των μελών του εργαστηρίου και μετά από μεγάλη προσπάθεια που καταβλήθηκε από τις τεχνικές υπηρεσίες του πανεπιστημίου μας, βρέθηκε κλειστός χώρος για την αποθήκευση των αντικειμένων του εργαστηρίου τα οποία δυστυχώς φυλάσσονται στον ανοιχτό χώρο των αποθηκών. Η φύλαξή τους στον ανοιχτό χώρο και η έκθεσή τους στις καιρικές συνθήκες επιβάρυνε ραγδαία την κατάστασή τους, ενώ ταυτόχρονα δυσκόλευε την χρήση και μελέτη τους. Η μεταφορά των αντικειμένων θα πραγματοποιηθεί άμεσα, ενώ ελπίζουμε ότι σταδιακά θα μπορούν να μεταφερθούν στον χώρο και τα σκάφη του εργαστηρίου. Ευελπιστούμε ότι σε εύλογο χρονικό διάστημα το εργαστήριο θα στεγαστεί σε πιο οργανωμένο κλειστό χώρο ώστε οι ανάγκες του και οι δραστηριότητες να εξυπηρετούνται στον μέγιστο βαθμό.